Ralthah sawngbawl dan
~ K Zawla
Kan pi pute hun lai hi indonain a khat tlat tih theih a ni. Khuate an inrun sak a, nunau chenin an insawisak sak a, inte pawh an inhal sak thin. Tin, chung ai mah chuan rawlrala chet an ching hi a hlauhawmin, a ninawm em em zawk. Zing feh chhuak hmasa lute a bunga an va hmuh changte a awm; lo lam feh ralin an lu an lak tak mai te pawh hi a awm fo. Chuvangin mipa silai keng tel lo chuan chhak lam leh hmar lam dep khuate chu an feh ngai lo tih theih a ni. Kan pi pute chu an hmelmate khuaah chutiang bawk chuan an che ve tho va. Hetih vang hian mihuaisen ral that chu an chawisang em em a ni. Ral lu mual lampui theite chu an pasaltha chungchuang sap hovin ‘Knight’ an tih ang hi an ni. Chuvang chuan Rammu leh rawlrala che tur hian an chhuak thin a ni. An fimkhurin an puithu em em bawk. Hun tha bik awmin an hria a, chumi hun nang fuhte chu an hlawhtling bikin an hre thin a. Chu mi hun chu, Thla de chho lam bul ding lamah arsi a awm chuan chem a chawi an ti a; vei lamah arsi a awm erawh chuan, mi lu a khai an ti thung a; chu chu ram mut hun tha ber niin an ring. Tin, Ral tan pawh hun tha a ni ve thovin an ring a, an rammut hlana lo fimkhur turin an chhungte an hrilh theuh va. Tlangval zawng zawng rammua kal fai vek chu Lalin a awih ngai lo.
Tin, rammua an chhuah lai leh rawlrala che tura an chhuah laiin an khaw lam atangin ram lam hawia thlawkin, bawngpui a hram lauh lauh chuan an hlawhtling ngei dawnin an inring a, an hlim hle thin a ni. Chu mi hun laia bawngpui in lam hawia hram chunga a lo thlawh erawh chuan, vanduaina tawk dawnin an inhria a, an kirl lh vek thin. Bawhhlaah pawh:-
Ka chung e, bawngvapi[D1] leh nemziar hmarin chhawn chi maw, Ram tha e, chawn ta ngei e tialnghian tha awl ka vah liau ve”
tiiin an phuah. Hei hi ram lam hawia bawngpui thlawh vanga an hlawhtlin thu sawina a ni. Tin, mihuaisena chhiar tlak muallam thei tur chuan, ral thah satliah mai hi a tling lo va, Ral lu chu in an han thlen ngei tur a ni a; a hlat erawh chuan, a chhip vun sam telin an rawn hawn tur a ni. Chutiang ti theite chauh chu ral thatah an chhiar a ni. Tin, ral an thah hian a thattu chu a thaha bulah emaw chungah emaw dingin a hming vawi thum a chhal a, bawhhla a chham thin. Chuti khawpa a hnehhnu kha chu, mitthi khuaah chatuanin a chhiahhlawh tur a lo ni tawh a; hming vawi thum a chhal khumna chhan pawh kha , a thattu thih veleh a inah a han hmuak ang a, chumi hunah tumah zawh ngai lova a hming a hriat theih nan a chham khum a ni. Ral that tam phei chuan hmuaktu an ngah thin.
Tin, mihrangho rammu tam tham hlawhtlin tum chuan en laiin khaw luh a thiang lo va, daipawnah an thu khawtlai a, zanriah ei kham lenglen hunah dai atang chuan thawm lian deuh an han neih a, silai an lawn un un a, bawhhla an chham bawk a. Chuveleh chuan mite khan rammu an hlawhtling tih an hria a, an helhhawlh a, tlangval nula rimte kha an tlan hawng phiar a. Zawlbukah slaiin an inthemthiam tlaivar zak thin a. Upaho pawh awmtual aiin an tlaivar zak bawk thin. Nulaho lah chu rammuho an lo hawn huna an duhsak mite an lo van atan arkeziak[D2] buatsaihin an buai zankhua ve bawk a. Mihrangho khan silai an inkah chhawk chhen a bawhhla an chham reng bawk a, khawchhung leh pawnah silai a ri tlaivar zak thin. Khuaa miten rammu daia inhrosa tlaivarho hi zuk kal pawh a thiang lo.
Tin, a tuk zing vartian, leilung lanah rammuho khan silai lawnin thawm lian deuh mai an han neih leh a. Khua an lut dawn ta tih mipuiin an hria a, mi zawng zawng a hmuak turin an chhuak ta a. Nulate chu, mihrang lo hawte ban turin arkeziak nen an thawk chhuak a.
Chuta rammuho leh mipui han intawk khawm hlimzia chu sawiin a siak lo a ni. Wellingtona’n Nepoleona Waterloo a a hneh hnua London khawpui a lut an lo lawm nen, mahni phu tawkah chuan a intluk hial awm e. Nulaho chuan, chung mi huaite chu an luah te, an banah te, an ngal rekah te, an nghawngah te lam arkeziak chu an ban ta noh noh mai a. Lalnu leh mi tha nute phei chuan an mi huaisente chawimawi nan arkeziak aiah thihna te, thimal te, thifen te an lo ban thin a ni. Hetiang dawngtute chuan khua leh tui chhana nun pek chu an ui lo lehzual sauh va; arkeziak chuah dawngte pawhin lehzuala chet ve an ngaihtuahin an tum ta thin a ni.
Tin, rammuho tan ral thah theuh chu thil harsa a ni a, thiante thahsa kha an sat ve a, ral thata ngaih an ni ve a, he mi tum pawh hian an muallam ve thei tho a ni. Arkeziak baka thil tha leh hlu dawngtute hi, mi thattu milu khaitute kha an ni. Tin, rallak an rawn hawnte kha in hranga an chhungte emaw, an laichin hnaiten emaw an lo chhawk a. Chung chu silai, fei, chem, darkhuang te a ni deuh ber. He mi an ral lak hawn hi a mai maiin an dilin an laksak thiang lo; a tlanin an tlan kher tur a ni. A tlanna sum chua lian lutuk a awm lo va, te lutuk a awm thei bawk lo. A lo chhawktute hi an duhsak leh sak loh a thu leh, a tlantu neihnun a thu a ni zawk. Mi thenkhat chuan sialin, thenkhatin vawkin, thenkhatin puanin, thenkhat chi berhbu khatin, thenkhatin artuiin an tlan thin.
Tin, mi hrangte kha mahni in theuhvah bawhhla chhama silai kah hnuain an lut a. Tin, an milu lakte kha pumah an dah a, tukthuan eikhamah chuan lal mual lam an pan ta theuh va, chu chu fehrehsan a ni deuh ber thin. Mihrang muallam tur inthuamna chu hetiang hi a ni:- An puan tha ber kawrtawnghakin emaw, arpuinawihhlawhin emaw an ha a, fungki[D3] leh ipte te tak te paitung[D4] leh tawngkawla[D5] leh pailung[D6] dahkhawmna an ak a, kawlhnam an pai chhawndawl[D7] hruk[D8] in emaw, ngenchi[D9] in emaw an tawn a, arkeziak an lo ban zawng zawng kha a ngai tein a lo inbel a, tuirual an tawn bawk. Zawngchal[D10] neite chuan an khim bawk. Ral siala lo ai tawh chuan Vapual chang an tawn tel thin, sialai thun sa mu tel lo an pu bawk. Tin, anmahniho chawimawi turin nula sawm vel tuirual tawna arkeziak kimin puandum an archempai a, an hnunga lam ve turin an inbuatsaih ve a; lam veleha sawi thlek tur ‘tuirial’ pakhat theuhvin an keng bawk a. Tin, lal mual milu dahna tur bulah lampei chawthing tlemte dahna chu a awm a. Lal mual hi a zawl tawk loh chuan milu dah khawmna turin thangte an dawh zawk thin. Chutia lal muala mihrang han infam chu, fartuah leh vaube vul inpawlh ang chuk hi a ni, a ropui em em a ni. Hei aia ropui zawk tawn tur kan pi pute hunah a awm tawh lo a ni. Tin, heng muallam turte bakah hian darbu tum tur mi pathum, tumphit[D11] tum tur mi pathum, khuang bengtu pakhat leh darkhuang tumtu pakhat an inbuatsaih bawk. An inpeihfel veleh mihranghote khan muala an milu dah khawm kha an kal hual a, chu mi zawhah lem hmahruaiin malchaw[D12] a pe a.
Malchaw pek dan chu: Lam hmahruaitu chuan artui chhum hminsa a ah kha a chanve a ei a, a chanve chu a vei lamin a hmet sawm a; milu dah khawmna bula lampeia chawthing dah kha a vei lam kherin a zuk phul leh a. A phul pahin “hei malchaw ka vei lamin ka pe a che; lamthlang i rang ang a, lamchhak ka rap zel ang; i meithal chawi kha zawp sela, keia melthal chawi i thin leh lungah tla rawh se,” a ti a. Bawhhla a chham a, silai vawthum a kap zui a, chu veleh rimawiho inpeih saa lo awm reng tawhte khan an rimawi tum tur chu an han chheu tan ta a ni.
A hmasa berin derbu leh tumphit pathumin, “Ral hawlna in dal e, ral sial hawlna in dal e,” tiin an han tum a, mihrangho kha thatho tak zawi hnalh siin an han kal kual leh a. Chu mi zawh veleh darbuin, “Siakzapau thuam ang kan do, thlangpai thlunglu kan lam e,” a han ti ta vut vut mai a. Darbu chuan ‘Ralin sial hawl na maw e, hawlna maw e, ral chalin sial hawlna maw e,” a ti ta vut vut mai a. Tumphit pathumin, “Ral chalin sial hawlna maw phit; hawlna maw phit,” a han ti fawn khur leh ta hleuh hleuh mai a. Chu veleh mihrangho khan an ke ding lam kha vei lamah khauh ang reng zawi hnalh si hian an han theh vet leh a, kal rem ropui chu an tan ta a ni. A rei deuh deuh va, an zual ta tulh tulh a, an ri ta vut vut mai a; mi zawng zawngin mit tla lek lekin an thlir nileng zak thin a ni. A laia an milu dah kha riam chi tinrengin an riam ta a. Silaimu awm lovin an kap dum dum reng a, an ka chhungahte an zuk kap a, an leite chu silai hlo phuhin an tawm dun ten tun mai a. Tin, mual laiah chuan zu thlum deuh mai an hung a, mihrangho khan an inkhawn chhawk a. Siala ral ai tawhten an khawn hmasa ber a ni. Tin, siala ral aitu khan, “Lu chung e, thlang vapual e, her law luai samah e,” tiin a chham a, ral lu dahna atanga hla deuhvahte an lam kawi vel a, nula rual khan an hnungah an zui a, an tuirual[D13] ken kha an sawi thle nghiau nghiau thin a.Tin, tlai lam a lo ni a, mitthite kha tlak lamah an vui ta a. Thingtuai banpuam tiat velah mi lo kha an tar a, lungdawhah an phun tlat thin. Chu mi hnu chuan kawtchhuahah, thingah an khai a, choakin an ei huai huai thin. An mi lu khaina thing hi a ni ‘Sahlam’ an tih chu. Zihnghal leh Phan an duh bik, Lal Mangpawrha pawhin Zadeng lal a phuahnaah”
Zadeng an thlungluah kulva chang chuang lovin,
Liannak chuang rawh se,”
a lo tih nghe nghe kha.
Tin, muallam tuk atang hian mihrangho khan chhawndawl an tawn thiang ta lo va, an dah a, lenchhawn[D14] erawh chu ni sarih chhung an tawh thei a ni. Lenchhawn chu ni sarih chhung an tawn thei a ni. Lenchhawn chu an tawn tan leh ta a; nula rimnaahte an tawn a, miin an ngai ropui em em a, tuman an tithinur ngam lo. Misual awmhlei deuh chu, “Kiang rawh, ka chhawnin a hem ang che,” an ti a, an ngawi hle hle thin a ni.
Tin, hun remchang hmasa berah, mihrangho chuan an ral thah kha an ai a, thenkhatin Sialin, thenkhatin Vawkin an ai thin. Tin, rallu nei lote chuan an duh chuan an ai lo thei bawk. Tin, an milu hawnte kha, thihchhawn tal neih theih nan tiin mipa naupang puak lai chenin an sahtir thin. Hengte pawh hian an duh ang angin ral kha an ai thei tho a ni. Amaherawhchu thian chi hnih an nei tur a ni; pakhat chu thian bul an ti a, ral aihna ran dar a hlawh a; tin, a neih ang angin a thian thiltih chu a do ve a. Siala a aih chuan a thih hunah Vapual chang a tawn thei ang. Pakhat chu thian ler an ti a, aihna sa beng a hlawh thung a. Hei hi chu a thian satliah chung hret chauh a ni, thian bul kha chu dam chhungin unau ang maiin an invuan nghet thin a ni.
Tin, ral thattu ngat kha chuan, a aih loh chuan a thaha thlarau kha a nem lovang a, amah pawh chovin a bei ngam ang a, a a mai ang. Mitthi khuaah pawh chhiahhlawh atan a nei thei bik lo vang. Chuvangin ral thattu chuan a ai ngei ngei tur a ni. Tin, siala ral aitu kawtah hranghrual[D15] ngul pahnih sang tak phulraw kuai an phun a, a kuaiah chuan hranghrual chu an khai a, thli tlehte chuan a invaw ri thuau thuau va, miten ropui an ti em em thin. Tin, a kawt hranghrual ngul bulah khan, hum zau takin a lai a, thingse tang naupang lawnlem tiat, a hnah tam tak neiin an phun luih a, vawm hruiin an phuar vet luih bawk a, ramhnuai angin a zing chuk thei a ni; thingse par lai an duh bik a ni. Tin, chumi bulah chuan thingphel sei tak, ban pahnihah an kham a, kawkvahai [D16] an fuk tlartir thut thin. Hemi ni hian mihring pahgnih pathumin silai leh phaw nen ral beih laia ven dan an zir a; silai kapin bawhhla an chham a, hnuhnawm an ti hle thin.
Tin, muallaiah ‘Thingserh[D17] ’ an phun a, chumi bulah chuan zu thlum elkhen chawhtawlhah an siak tling luau va; thingserh bulah khan chempui an dah a. “Kei ka ni” inti deuhte chuan thingserh kha an pan nal nal a, chempui chuan an kik kerh a; a bula thu khan nopuiin zu a lo pe a, a in zawh veleh a kal bo va. Miten thingserh sat ngam hi hriat an chak a, an enthla ru deuh reng thin a ni. Thingserh sattu rilru chu hetiang hi a ni: - “Ralah hian a tul hle loh chuan ka tlan ngai lo vang. Kan khua rawn runtute phei chu ka chhuah lo vang. Kan khua leh nunau hum tur chuan ka hnungtawlh lo vang a, hneh loh ai chuan thih hi ka thlang zawk a ni. Chuvangin, lal khua leh tui chhan nan ka nun ka pe phal e, tih lo hre rawh u,” tihna tluk a ni. Khaw khata thingserh sat ngam an tam hle chuan chu khua chu a thlamuang em em thin. Tawkthiala Hmar, Tawkhuaisena an tih thin Vapa Pa pawh sit thintu khan thingserh a sat a, a kika kik keuh mai chu a duh tawk lo va, a sat fik hmawk mai an ti. He pa hi an chhuang hle. Chawngduma nen hian huaisen lamah an hming a thang lawr bik hle mai. Tin, ral aitu chuan zu a sa teuh va, an in mup mup mai bawk a, khawtlang an hrai tih tur a ni ve a ni.
Tin, ral Vawkpaa aitu pawh hian Siala aitu ang bawkin engkim a tih ve a ngai vek a, hranghrual ngul erawh a phun thiang ve lo; kawkvahaite chu a khai leng ve dawr dawr a. Tin, aih theih chi zingah ral aih hi an ngaisangin a ropui ber a, vantlangin an dah chang ni lovin an thlamuanpui em em thin. Ral aihnaah hian hla dang an sa teh chiam lo va, bawhhla an chham zin pawlte chu hengte hi a ni:-
1. Arsi e, thlapaw chaw law, ralvawn zal ang ka duhin e.
Hawikawm e, thanglung thawn e, ka do rimnampa ka tlun e.
2. Zanin e, thainu khan e, zei mang nan mang si hlah maw e,
Thingsir e, par hnahhnuaiah khan, thanglung nau bang a tahtir e.
3. Chhimah e, hei that ing khaw, ka do hmar zawl khua ka tlun e,
Tual leh e; val rawi thul e, keini thatkimi ti u law.
4. Phaia e, tlumpi thawp e, a duh thangtin a chhaih awk e,
Keipawh e, thawk ve ing khaw, mi hrai hringhniang ka tlaih awk e.
5. Nan khua e, ngui sel sul law, hmingiha laldanga than nan e.
Ar bang e, kho khuh ning law, ma bang leng law nan chunah e.
6. Zu din e, zanah khan e, valin ka hrang nan ti chiau ve,
Leido ve, khen thlah lo ve, nan hming vai ram pha len hlang e.
7. Ka nu e, phang nawn nai law, kei than rial bang a daih chu e,
Mai bang e, zam bang se law, tluang khual val rawi zachhing ing e.
8. Ran ruang e, a rulrtu e, ka do rimnampa la tlun e,
Lungkhin e, tap vial ing e, mualan tinkim ra thiat u law.
9. A lung e, phang hlah tin e, lamtawn biahthu ka tiam kha e.
Chin phei e, tlung law tin e, ka au a nu lung zam nak e.
10. Kei chu e, mi that ing khaw mualah thle hlang ka duhin e.
Lu chung e, thlang vapual e, her law luai ka lu-ah e.
11. Kei chu e, ka sen tet e, chhawn fual ka laihrui ah nak e.
Tlang rawn e, sial phaw tun e, thang chem ka pun mi rih ngai e.
12. Thanghlei e, hmarpa lian e, rawngluai mai law rual kan khum e.
Kan mual e, rei vung vung e, hawng law mang zun a duhin e.
Ral aitupate hi vantlangin an ngaisang em em a, an awmnaah chuan mi an thlamuang thin. Fehna apiangah duhsak an hlawh a, zu hmunah phei chuan nopui dawm hmasatu an tling a, Saikuti pawhin an hlutzia chu hlain a tilang a ni.
1. Laimi man la tanchhawn ka hlan ang che.
Tualah leng la lenrual su herin.
2. Nangmah hi maw lian khawpui chhan mihrang an hrilh chu,
Khawn lai dan u, tiau ralah hnam len velte zawng chu.
He hla pahnih atang mai pawh hian milu hawn theite chu an hlutzia a lang thei a ni. Tin, heng hla pahnih hian nulaten tuirual tawn leh ken fawmin, mual an lam ve tih a tilang chiang hle a ni.
1. Theirual zai e, mihrang sulah,
2. Lengi ka thle e.
3. Di loh sialin lam chhawn ka hlan,
Tuirual chawiin lengi ka thle e.
Tin, “Ka lu chhawntual, ka ban ralsamkuai” tih hi tawngkam hnih khat lek ni mah se, tawng chungnung leh sang tak a ni a; ral lu hawntuten thinur laia inhrosak nan an hmang thin. A awmzia chu tualah (kawtah) hranghrual ngul te, seluphan te leh a dangte an phun thin ang hian ka luah hian chhawn tawnna fung ngen chi ka phun (tawn) fo va. Chuvangin ka lu hi Chhawnin tualah an hmang a; tin, ralsamkuaiin a kianga thil dang a kuai bet tlat ang hian ka kutin ral lu ka khai a,a samah ka zungtangin ka tham tlat a; chuvangin ka ban hi ralsamkuai a ni, tihna a ni.
Tin, he muallam hi lam lal a nih avangin, darbu tum hla hun bik nei thliah pawh kha an tum a thiang vek a, darbu tam hla zawng zawng an tum vek thei a ni. Chuvangin darbu hla lar zual deuh deuhte chu hengte hi an ni:-
1. Ralin sial hawlna maw e, hawlna maw e,
Ral chalin sial hawlna maw e.
A lu lam kawng lu lam kawng.
3. Kal rawh, kal rawh, sai kal rawh,
Tlawng dung zawh rawh, Hlau rawn chil rawh Pawi chil rawh.
4. Arin khup tui a dawt a dawt e,
Sa rualin a phei a khawng a khawng e.
5. Kingalu thleleka,
Laikinga lu Kinga lu thle lekah
6. Liando te unau, unau, dar zenge in tum in tum?
Dar zeng mah kan tum lo ve, Liando bur chhe te kan tum kan tum.
7. Chawngvungi man ta me; thi ka peka duh lova,
Chawngvung man tam sumhluani