
Light year:
Van boruak zauzia chanchin sawi tur chuan ‘light year’ awmzia hi hrilhfiah hmasak phawt a tha ang. Thil thui/hlat zawng tehna kan neih ho heng; metre, kilometer (km), miles etc,. kan tihte hi van boruak zau zawng sawi nan chuan a theuneu em avangin light year hi an hmang thin a. A awmzia chu eng (electric current) kal chak zawng tluka chakin kal ta ila, kum khat chhunga kan thlen hman tur chin sawina a ni. A awmzia takah chuan kum khata eng kal thui theih zawng tihna a ni ber awm e.
Eng hi second khat-ah 186,000 miles (Mel nuai khat sing riat leh sang ruk) a chakin a kal a, chu chu a km zawng chuan 2,99,337.24 km (km nuai hnih sing kua sang kua zathum sawmthum pasarih chuang) a ni. Chumi awmzia chu eng chakna (light year) speed hian thlawk chhuak ta ila, second khat lek chhungin kan awmna khawvel hi vawi 7 (sarih) vel kan helchhuak hman dawn tihna a ni. Chutianga chak chuan kum khat chhunga a thlen hlat hman turzia chu han suangtuah teh, namai lo tak a ni. Mithiamten an chhut dan chuan; chutiang anga speed chak turu chuan thlawk chhuak vang vang thei ta ila, kum khat chhungin 94,60,73,04,72,580.8 km (tluklehdingawn zakua sawmli paruk, vaibelchhe zasarih sawmthum, nuai li, sing sarih sanghnih zanga leh sawmriat) emaw 5,878,630,000,000 miles a thui kan thleng hman dawn tihna a ni. Chu chu light year (eng chaknain kum khata a thlen thui theih zawng) an tih chu a lo ni ta a nih chu.
Tluklehdingawn tamzia:
Van boruak zau zawng sawi dawn chuan km tluklehdingawn tih te mai mai chu hnaivai tak a ni a. Chutiang a nih lai chuan tluklehdingawn lo tamzia hi i han sawi leh lawk teh ang:-
Pa pakhatin a nupui chu cheng maktaduai khat a pe a. Kal chhuak a ni tin cheng sangkhat zel hmang turin a hrilh a. A kal chhuak ta a, kum thum hnuah chuan lo kir lehin pawisa a hman zawh tawh thu leh a dang a mamawh thu a rawn hrilh a. A pasal chuan cheng tluklehdingawn khat pek pahin ni tin cheng sangkhat zel hmang turin a hrilh leh a; a kal chhuak leh ta a, ni tin cheng sangkhat zel a hmang ral a, mahse kum 3000 hma chuan a lo let leh ta lo.
Mifing lar tak mai Paul Lee Tan chuan heti hian a sawi bawk, "Mi pakhatin cheng khat tlangin tluklehdingawn khat pek tum che sela, a mal mala chhiar kim vek tur a tih tlat chuan inngaihtuah hmasa ang che. Ni khatah darkar 8 (dar 9 am - 5pm) zel chhiarin kum khatah ni 365 chhiar ziah la, kum 60 chhung i chhiar a ngai ang. A zatve i chhiar hmain i hriselna a tlachhe hman vek mai thei a ni, dawng duh lo mai zawk rawh; i tifuh zawk daih ang," a ti.
A tawi zawngin sawi ta mai ila, nuai hlir hi chheh singkhatin chhep ila chu chu Tlunglehdingawn khat chu a ni. Lunglei leh Aizawl inkar kawngpui ah hian Rs 1000 note hi insi thapin rem chhuak ta vek ila, ah puar lawih tham a la chuang ang.
Thlasik kawng chu..
Tuna mithiamten chiang taka an hriat phak chin van boruak hi, light year tluklehdingawn 93 hawlhtlanga zau a ni a. Heti chung hian kan hriat theih chin hi a la tawi em avangin van boruak hi tawp thei lova zau a nih hial zawk a rinawm an ti ringawt mai a nih chu!
Thlasikah van boruak thiang tak mai han thlir ila, ‘thlasik kawng’ an tih mai a lo paw chuk thin a. Hei hi engdang ni lovin arsi tam lutuk inbawr khawm a ni tih chu kan hre theuh awm e. Heng thlasik kawng Mizovin kan tihte hi galaxy an ti a. Hetiang galaxy an tih hi tam lutuk mai van boruakah khian a hlawmin a awm hrang thluah a. Kan awmna galaxy hi Milky Way an ti. He kan awmna galaxy (milky way)-ah hian ni leh a heltu planet pakuate, kan awmna lei pawh telin, arsi tluklehdingawn 200 vel awm niin an chhut a, chu pawh chu an hriat theih chin chauh a ni, a aia tam a la awm teuh an ring. Kan awmna thlasik kawng (milky way) hi galaxy tam tak zinga pakhat ve chauh a ni a, a zau zawng hi light year 1,00,000 (nuai khat) hawlhtlang niin an sawi. Galaxy dang, kan awmna galaxy aia lian leh zau hi tluklehdingawn fe la awmin an hre bawk. Kan thenawm Galaxy hnai ber chu Andromeda Galaxy an ti a, kan awmna galaxy (milky way) atang hian 2.5 million (maktaduai) light years a hla a ni. Van chanchin zir mite chuan galaxy tluklehdingawn 400 vel awmin an hria a, heng galaxy tinah hian arsi tluklehdingawn za tel a bawr khawm vek bawk.
Ni leh a heltute:
Solar system kan tih mai, ni leh a heltu planet pakuate hi milky way-ah hian kil khatah an lo tel a, kan chenna khawvel (lei) hi a palina niin heng kan thenawm hnaivaia planet dang pariat awm ho pawh hi an chanchin zir chianga han pawh tak tak tur chuan mihring thiamna hian a la pha tak tak lo chu a nih hi.
Hall lian pui kil khatah marble pakua hi dah khawm raih ila; chutiang vel chu kan awmna galaxy a kan solar system lo awm ve dan chu a ni (chu ai pawh chuan a la nep daih zawk ang).
Pathianin hian min lo va hmangaih awm em em ve...
Mihringte chhut theih chin atang ringawt pawhin van boruak hi hetiang khawpa zau hi a ni a. Master of Universe an tih mai Stephen Hawking chuan van boruak hi heti taka zau leh turu a ni tih a hriat chian em avangin "Pathian hi lo awm ta tehreng pawh ni se, kan awmna lei hi chu a rawn ngaihsak/hriat tak tak ka ring lo," a lo ti hial reng a ni. Stephen Hawking hi Pathian awm ring lo (atheist) a ni nghe nghe a. Pathian awm a rin loh chhan pawh van boruak zau em emzia ngaihtuahin kan awmna lei tetzia leh mihringte engmah tham kan nih lohzia a ngaihtuah hian, Pathianin min siam a, min enkawl a ni tih hi thil ni theiin a hre ngang lo a ni ber mai.
Kum 1969 a Neil Armstrong-a leh a thianpa-in mihring zinga a hmasa ber ni tura thla leilung an han rah chiah pawh khan Pathian thilsiam ropui lutuk chuan an rilru a khawih em em mai a, "Lalpa, i thil siam awmzia kan lo hriat phak loh lutuk avangin min ngaidam ang che," tiin an tawngtai ringawt e, an tih chu!
Lal Davida pawh khan van boruakte a ngaihtuah chang hian Pathian hmangaihna hi mak a ti lutuk a, "Vante khian Pathian ropuizia chu a hriattir a; Boruak zau tak khian a kutchhuak chu a lantir thin a." (Sam 19:1), "I van, i kut chhuak te, Thla leh arsi i ruat hote khi, ka ngaihtuah chang chuan, Mihring hi eng nge maw a nih a, i hriat reng thin ni? Mihring fapa pawh hi eng nge maw a nih a, i kan thin ni?’ ka ti thin." (Sam 8:3,4) a lo ti thlawt reng a ni.
Hetiang khawpa thilsiam ropui siamtu Pathian hian mihring, engmah tham ni lo, van boruak ngaihtuah phei chuan hriat tham loh niawm takte hi min hmangaih a ni satliah lo va, kan tel lovin a tlei hlawl lo va, kan tana thi turin a fapa neih chhun min pe tawp mai a. Chu chu pawm duh lo va sual rawng kan bawlsan chung pawhin dawhthei takin beiseina nen min la nghak fan fan a ni tih han hriat hian a ropui takzet a, lung a chhia a ni. Hetiang khawpa hmangaihna thuk leh ril hi mihring rilru ngaihtuahna hian a hrethiam phak lo. Ngaihtuah chiang ila, Pathian tana kan nun hlan ve mai hi harsa ti tur kan ni lo asin, min hmangaihzia hi han ngaihtuah chiang ila, atana nun hlan hi harsa kan ti dawn em ni?
No comments:
Post a Comment